Paraardhėsit e Shqiptarėve
Banorėt e hershem tė vendit tonė!
1. Banorėt e tejlashtė tė vendit tonė dhe mėnyra e tyre e jetesės
Trualli i banuar sot nga shqiptarėt filloi tė popullohej shumė herėt, qė nė epokėn e paleolitit (gurit tė vjtėr), mbi 100 000 vjet mė parė. Nė fillim u banuan to zona qė ishin nė kushte gjeografike mė tė pėrshtatshme. Nė Shqipėri, banimet mė tė hershme janė vėrtetuar nė shpellėn e Gajtanit (Shkodėr), nė Konipsol, nė malin e Dajtit dhe nė vendbanimin e Xarės (Sarandė). Njerėzit primitive jetonin nė grupe tė veēuara, kryesisht nėpėr shpella tė thata,, pa lagėshtirė dhe tė mbrojtura nga erėrat. Veglat e punės i punonin mė gurė stralli dhe mė rrallė prej kocke. Prej kėtyre gurėve me anė tė ashkėlzimit nxirrnin pjesė mė tė vogla e mė tė mprehta guri pėr t'i pėrdorur si gėrryese, shpuese etj. Si vende pėr tė pėrpunuar gurin shfrytėzoheshin hyrjet e shpellave dhe terrenet pranė lumenjeve. Sidoqoftė, veglat e asaj epoke ishin ende tė thjeshta dhe tė krijuara kryesisht prej guri. Njerėzit primitivė ushqeheshin me produkte tė mbledhura nė natyrė dhe me gjah kafshėsh tė egra. Pėr shkak tė kushteve tė vėshtira nė tė cilat jetonin, njerėzit e paleolitit kanė pasur njė mesatare jete shumė tė shkurtėr, rreth 21-30 vjeē, me njė vdekshmėri mė tė madhe te fėmijėt. Lufta e pėrbashkėt pėr tė pėrballuar jetėn ēoi nė forcimin e lidhjeve tė pjestarėve tė ēdo grupi, nė ndryshimin e organizimit tė njerėzve primitivė, tė cilėt nga fundi i paleolitit kaluan nė grupime me lidhje gjaku, nė martesėn me grupe, ku prejardhja e fėmijės pėrcaktohej vetėm nga nėna. Filloi kėshtu organizimi i shoqėrisė matriarkale, e cila mori formė tė plotė nė periudha tė mėvonshme, 6000-3000 vjet mė parė, nė epokėn e neolitit (guri i ri). Popullimi i krahinave tė banuaras sot nga shqiptarėt u rrit shumė nė periudhėn neolitike. Njerėzit filluan tė braktisin shpellat dhe tė pėrqendroheshin nė vende tė hapura. Banorėt neolitike pėrqenin mė shumė tė ndėrtonin kasollet e tyre nė fusha dhe nė tarraca lumore. Janė tė njohura njė numėr i madh vendbanimesh tė tilla nė Shqipėri, nė Kosovė, nė Malė tė Zi e nė Maqedoni. BBanorėt e hershėm, nga jeta endacake e epokės paleolitike, kaluan nė vendbnime shpeshherė tė qėndruehme, me ekonomi kryesisht bujqėsore. Ata njihnin dhe pėrdornin drithėrat kryesore, si elbin, melin, grurin etj. Kjo u shoqėrua edhe me lulėzimin e sistemit matriarkal, ku rolin drejtues tė ekonomisė e tė jetesės e kishte gruaja. Nė kėtė epokė u kalua nė njė formė tė re martese, nė martesėn me ēifte.
2. Zbulimet e hershme teknike
Ndėr shpikjet mė tė rėndėsishme tė epokės sė paleolitit ėshtė zbulimi i zjrrit, i cili i ndihmoi shume banorėt e lashtė pėr tė pėrmirėsuar ushqimin dhe pėr t'u ngrohur. Pjekja dhe zierja e ushqimit me anėn e zjarrit solli ndryshime cilėsore nė organet tretėse tė njeriut. Ndryshimet nė ekonomi dhe nė organizimin shoqėror tė epokės sė neolitit ndikuan pėr zbulime tė tjera teknike, tė mėdha pėr lashtėsinė. Njerėzit mėsuan tė punonin enėt prej balte, tė cilat shpeshherė i zbukuronin me njė shije tė vėrtetė artistike, mėsuan tė thirrnin dhe thurnin pėlhura qė i pėrdornin pėr veshje, shtroje e mbulesė, filluan tė ndėrtonin kasollet e para qė kishin dysheme tė shtruara me argjil dhe ishin tė rrethuara me thupra e kallama tė lyera me baltė nga jashtė pėr t'u mbrojtur nga era e tė ftohtėt. Nė epokėn neolitike, veglat e punės, veēanėrisht ato prej stralli, u pėrsosėn shumė, nė krahasim me epokėn e mėparshme. U shpikėn vegla tė reja pune. Pėr buarjen e drithit u shpikėn gurėt e blojės, pėr punimin e tokės filloi tė pėrdorejk shatii i pėrgaditur prej brirėve tė drerit. Me kėta brirė bėnin edhe ēekanė. Gjuetia e pshkut u rrit dhe u pėrmirėsua me krijimin e rrjetave dhe tė grepave pėr zėnien e tij. Po kėshtu u pėrgaditėn edhe mjete tė reja pėr gjuetinė e kafshėve tė egra. Ekonomia nė epokėn neolitike u gjallėrua mė tej me zbutjen e kafshėve tė egr e kthimin e tyre nė kafshė shtėpiake. Ndonėse primitive, gjuetia i ndihmoi njerėzit e kėsaj epoke tė zbutnin delen, dhinė, kalin, qenin. Tė gjitha kėto arritje forcuan lidhjet e grupeve gjinore tė njerėzve primitivė, pėrmirėsuan lidhjet me grupet e banorėve tė tjerė dhe nsitėn marrdhėniet e kėmbimit nė mes tyre, deri edhe nė krahina tė largėta. Nė epokėn pasardhėse, nė atė eneolitike (tė bakrit) 3000-2100 vjet para Krishtit (p.K.) u bėnė nryshime tė reja. Ukrijua ndarja e ekonomisė blegtorale nga ajo bujqėsore. Disa grupe banorėsh merreshin kryesisht me kujqėsi dhe grupe tė tjera merreshin me blegtori. Blegtorėt qenė mė shumė banorė endacakė. Kėta filluan tė popullonin pėrsėri shpellat. U krijuan vendbanime tė reja edhe nė qendra tė hapura malore. Buzė lumenjeve u krijuan vendbanime tė tipiut palafit, ku dyshemetė e shtėpive viheshin mbi trarė tė ngulur nė fundin e lumit. Popullimi i krahinave u rrit edhe mė shumė. Risi teknike e madhe e kėsaj kohe ishte fillimi i punimit tė veglave tė punės prej bakri. SHoqėria njerėzore hyri kėshtu nė njė epokė tė re, nė atė tė punimit tė metaleve. Po kėshtu toka filloi tė punohet me parmendė, duke pėrdorur kafshėt tėrheqėse,kalin dhe qetė. Ekonomia blegtore i dha pėrparėsi punės sė burrave. Filloi tė dobėsohej sistemi matriarkal dhe rolin e drejtimit nė ekonomi dhe nė grupet shoqėrore filluan ta merrnin burrat. Lindi kėshtu nė epokėn eneolitike sistemi patriarkal, i cili u forcua mė shumė nė epokėn e bronzit (2100-1100 p.K.) dhe nė atė tė hekurit (mijėvjeēari i fundit p.K.).
3. Pellazgėt
Epoka eneolitike karakterzohet edhe nga ndryshime demografike. Nė mesin e mijėvjeēarit tė tretė p.K. dhe nė fillimet e mijėvjeēarit tė dytė p.K. erdhėn nga stepat e Lindjes grupe tė reja popullatash blegtore. Kėto u pėrzien me banorėt vendės dhe kėshtu u krijua bashkėsia e re kulturore e popullatės indioevropiane nė tė gjithė Gadishullin e Ballkanit. Kjo popullsi mendohet tė jetė popullsia e lashtė pellazge, pėr tė cilėn kanė shkruar shumė autorė tė vjetėr si Homeri, Herodoti, Tukididi etj. Pellazgėt njihen si banorėt mė tė lashtė parailirė e paragrekė, qė jetonin nė Gadishullin e Ballkanit e nė pellgun e Rgjeut. Nė fillimet e shfaqjes sė tyre, pellazgėt kishin organizim shoqėror matriarkal. Pėr karakterin etnik tė tyre janė dhėnė mendime tė ndryshme, ndonjėherė dhe kontradiktore. Qė nė shek. XVII, veēanėrisht nė periudhėn e Rilindjes Shqiptare, tė studiuesit shqiptarė dhe tė huaj zotėroi teoria e lidhjes sė pellazgjishtes me shqipen. Pėrkrahės i flaktė i kėsaj teorie ka qenė gjuhėtari austriak Han (Hahn). Studiues tė tjerė e kundėrshtojnė kėtė. Gjatė epokės sė bronzit filoi procesi i diferencimit etnik tė popullatave tė Ballkanit Perėndimor. Herodoti, historiani i lashtė grek i shek. V.p.K., jep disa tė dhėna pėr pellazgėt qė vazhdonin tė jetonin nė Greqi. Sipas tij, gjuha e pėllazgėve ishte e ndryshme nga gjuha greke. Ata merreshin me bujqėsi e detari. Ishin edhe mjeshtėr tė mirė ndėrtimi. Pellazgėt ngritėn murin qė rrethonte Akropolin e Athinės dhe pėr kėtė athinasit u dhanė atyre si shpėrblim disa toka nė Atikė, tė cilat, edhe pse ishin tė pavlefshme, ata i kthyen nė toka tė mira bujqėsore. , maqedonasve e romakėve.